Brouwerskelder: archeologisch onderzoek op Tunnelplaats en Ankerrui

In het kader van de heraanleg van de Tunnelplaats - Ankerrui, voerde de dienst archeologie van de stad Antwerpen van 24 april tot 2 mei 2018 een archeologisch onderzoek uit. Op deze plek aan de voormalige Rode Poort van de Spaanse omwalling bevindt zich immers de Brouwerskelder, een waterreservoir dat al sinds de 16de eeuw deel uitmaakt van de watervoorziening voor de Nieuwstad.

De werken op de Tunnelplaats–Ankerrui omvatten een heraanleg waarbij de circulatie van het verkeer wordt aangepast om een optimale doorstroming tussen Leien, Scheldekaaien en Waaslandtunnel te verzekeren. Hierbij wordt in ruime voet- en fietspaden voorzien om van de Ankerrui voor iedereen een aangename plek te maken.

De ligging en omtrek van de Brouwerskelder worden in het ontwerp gevisualiseerd. Vandaar dat de exacte ligging van de kelder voorafgaandelijk aan de heraanleg archeologisch onderzocht werd. Het archeologisch onderzoek werd ingepast in de werfplanning en zorgde zodoende niet voor vertraging.

Historische schets

De Brouwerskelder maakt vanaf de 16de eeuw deel uit van de infrastructuur voor de watervoorziening van de Nieuwstad. De kelder sluit aan op de stadsmuur van de Spaanse Omwalling, net ten zuiden van bastion Rode Poort. Meer info hierover staat op https://www.antwerpenmorgen.be/projecten/rode-poort/over.

Met de bouw van de Spaanse omwalling werden ten noorden van de stad in de 16de eeuw nieuwe gronden ingelijfd, de zogenaamde ‘Nieuwstad’. Gilbert Van Schoonbeke (1519-1556), projectontwikkelaar avant la lettre, voorzag hier in een brouwerskwartier met het Waterhuis (momenteel beter bekend als het Brouwershuis) en 16 brouwerijen. Om de brouwerijen van drinkbaar water te voorzien, werd water vanuit de stadsgracht naar het Waterhuis gebracht.

Net ten zuiden van bastion Rode Poort bevonden zich in de stadsmuur twee openingen. Deze openingen stonden in verbinding met de Brouwerskelder, een gemetseld reservoir van 4x16 meter, waardoor water uit de stadsgracht naar de Brouwerskelder kon vloeien en van hieruit via een gemetselde leiding (de stadsriool) naar het Waterhuis. In de Brouwerskelder was ook een schuif of spui om de watertoevoer te regelen. De spui werd bediend vanuit het spuihuis boven de Brouwerskelder, net achter de aarden wal van de Spaanse omwalling.

Ter hoogte van de Rode Poort en het bastion Rode Poort bevond zich de ‘Houwer’, een waterreservoir in de stadsgracht. Het water in de Houwer was door keermuren onder de brug en ter hoogte van het bastion afgescheiden van de rest van de gracht en werd gevoed door de Dambruggevaart.

Na blijvende klachten over de waterkwaliteit, werd in de 17de eeuw de Brouwersbuis aangelegd, waarmee zoet water van de Herentalse vaart rechtstreeks naar de Houwer werd gevoerd. In de 19de eeuw werd deze gemetselde Brouwersbuis vervangen door een gietijzeren buis (1868-69) en werd de Brouwerskelder verlengd in westelijke richting. De totale lengte van de kelder bedroeg hierna 38 meter.

Vanaf 1881 werd er een openbare drinkwatervoorziening aangelegd op basis van Netewater. Het bevoorradingssysteem via het Waterhuis en de Brouwerskelder werd vanaf toen overbodig. In de jaren 1930 werd het systeem officieel afgeschaft.

Archeologische resten

Ter voorbereiding van de heraanleg van de Tunnelplaats-Ankerrui werden het gewelf en de omtrek van de Brouwerskelder geprospecteerd door de stadsarcheologen. Op de grens met de Italiëlei werd de aansluiting met de stadsmuur van de Spaanse omwalling opgezocht. Van hieruit werd de noordelijke rand van de kelder zo ver mogelijk vrijgelegd. Daarbij kwam ook de fundering van een trapeziumvormig gebouw in baksteen aan het licht, mogelijk onderdeel van het spuihuis dat zich boven de kelder bevond. Hieronder bevindt zich waarschijnlijk de aansluiting van de ‘stadsriool’, het gemetselde waterkanaal waarlangs het water van de Brouwerskelder naar het Waterhuis in de Adriaan Brouwersstraat gebracht werd.

Het gewelf van de Brouwerskelder werd in zeer goede staat aangetroffen. De bovenzijde lijkt hernieuwd te zijn in de 19de eeuw, mogelijk gelijktijdig met de verlenging van de kelder in 1868-69.

De archeologische resten werden opgeschoond, gefotografeerd en ingemeten. In het nieuwe ontwerp van de Ankerrui wordt de ligging en omtrek van de Brouwerskelder gevisualiseerd, met aan de langszijde enkele zitbanken. De kelder zelf ligt diep genoeg en blijft onder het nieuwe wegdek bewaard.

Verantwoordelijke:  burgemeester Bart De Wever