Unieke vondst in FelixArchief: oudste document geïdentificeerd

In het FelixArchief in Antwerpen is het oudste document ontdekt uit de collectie. Het gaat over een 9de- à 10de-eeuws fragment uit de ‘Enarrationes in Psalmos’ van Sint-Augustinus, theoloog en kerkvader die leefde in de 4de à 5de eeuw. Deze bijzondere ontdekking kwam aan het licht bij een onderzoek naar maculaturen – beschreven perkamenten die in de 15de en 16de eeuw werden gebruikt als verpakkingsmateriaal. 

Een van de maculaturen uit de collectie van het FelixArchief is door het project Comites Latentes en de Medieval Manuscripts in Flemish Collections (MMFC) geïdentificeerd en gedateerd als een document uit de 9de à 10de eeuw. Daardoor is het stuk meteen het oudste archiefdocument in de collectie van het FelixArchief. Die eer was eerder weggelegd voor de stichtingsakte van de Sint-Michielsabdij uit 1124, die dit jaar haar 900ste verjaardag viert.  Het FelixArchief in Antwerpen bewaart de archieven van de stedelijke administratie en private archiefvormers en zet naast een goed informatiebeheer binnen de stad Antwerpen in op een maximale toegang van documenten via hun website. Ook zorgt het FelixArchief dat alle archieven zuurvrij verpakt en/of gerestaureerd worden indien nodig.

Beschreven perkament als verpakkingsmateriaal

Burgemeester Bart De Wever: “Handschriften uit de vroege middeleeuwen zijn voor ons kostbaar. Maar door de opkomst van de boekdrukkunst in de late 15de en in de 16de eeuw werden ze door onze voorouders regelmatig van de hand gedaan. Zij keken naar handschriften zoals wij naar een faxtoestel: verouderd en voorbijgestreefd. Maar het materiaal van vele handschriften kon nog wel dienen. Perkament is bijvoorbeeld erg duurzaam en kon dus perfect gebruikt worden als goedkoop verpakkingsmiddel of om gedrukte boeken te verstevigen. Dankzij deze vroegmoderne recyclage bleven sommige handschriften dus toch bewaard: de maculaturen. Dat we een maculatuur vinden die zo oud is, komt niet vaak voor. Ze dateert van de tijd waarin Antwerpen onder de Duitse Ottoonse keizers tot ontwikkeling kwam als grensstad langs de Schelde. Deze prachtige vondst is dus echt uitzonderlijk, en daar ben ik de onderzoekers dankbaar voor. Ze behoort zonder twijfel tot de oudste handschriften in onze stad. De Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience heeft in haar rijke collectie nog een werk uit de 10de eeuw en een papyrusfragment dat maar liefst 3000 jaar oud is, maar deze maculatuur mag daar gerust naast pronken.”

In het FelixArchief komen deze maculaturen regelmatig aan het licht wanneer stukken beter verpakt of gerestaureerd worden. Het kan gaan van kleine snippers tot hele vellen oude manuscripten. De maculaturen bevatten vaak waardevolle, verloren gewaande historische teksten. De identificatie van die teksten vereist een bijzondere expertise, die wordt samengebracht in het project Comites Latentes en de MMFC. Het project Comites Latentes (betekenis: verborgen vrienden) maakt verborgen handschriften in Vlaamse collecties zichtbaar door ze te ontsluiten via de MMFC-methode en -databank. Beide projecten helpen het stadsarchief Antwerpen om handschriften te identificeren dankzij een internationaal netwerk.  

Handschrift uit de 9de à 10de eeuw 

In het FelixArchief werden doorheen de tijd al heel wat maculaturen ontdekt. En deze keer is het een heel bijzondere ontdekking. Dankzij de samenwerking met de MMFC werd een van deze maculaturen op basis van het handschrift geïdentificeerd als een 9de- à 10de-eeuws fragment uit de ‘Enarrationes in Psalmos’ van Sint-Augustinus (Augustinus Aurelius van Hippo), theoloog en kerkvader die leefde in de 4de à 5de eeuw. Het doel van Augustinus was om elke psalm, vers voor vers, van commentaar te voorzien. Het documenteren van de herkomst van deze maculaturen gebeurt vandaag de dag erg nauwgezet, maar voorgangers hebben het vaak nagelaten. 

Burgemeester Bart De Wever: “De tekst van deze maculatuur is goed bewaard gebleven. De psalmverzen zelf zijn gemakkelijk leesbaar. We kunnen ons voorstellen hoe een kopiist ‘a finibus terrae ad te clamavi’ (‘ik roep tot U van de rand van de aarde’, psalm 61:3) meer dan 1000 jaar geleden getrouw overschreef. Dit werk van Augustinus is ons goed bekend, want het was wijdverspreid in de middeleeuwen. Voor een aardverschuiving in de geschiedschrijving zorgt deze tekst dus niet. Het lijkt me ook weinig waarschijnlijk dat deze maculatuur oorspronkelijk uit Antwerpen zelf kwam, want in de 9de en 10de eeuw was onze stad nog een bescheiden gemeenschap. Wellicht is het handschrift hier dus in de eerste helft van de 16de eeuw beland, toen Antwerpen het uitgesproken drukkershart van de Nederlanden was. Ietwat oneerbiedig, maar zeer begrijpelijk in de optiek van onze voorouders, werd het toen gerecycleerd in de kaft van een stadsregister. Het leert ons in ieder geval dat recyclage van alle tijden is, en dat onze perceptie van wat waardevol is erg kan evolueren.”

Meer info over dit bijzondere handschrift op de website van het FelixArchief en op de website van MMFC. Ook meer info over het project MMFC op de website van Vlaamse Erfgoedbibliotheken.  

Bart De Wever - Burgemeester